Lewiatan to potworny wąż z mitologii żydowskiej, a jej imię (bo jest samicą) wywodzi się z hebrajskiego słowa ‚lwy‚, oznaczającego sploty lub zwijające się ciało, jak na węża przystało.
Do dziś Żydzi w modlitwach zapewniają, że w dniu końca świata dusze zbawionych zbiorą się w namiocie wykonanym ze skóry Lewiatana i posilą jego mięsem. Bowiem koniec egzystencji tego potwora przewiduje się na dzień Sądu Ostatecznego: zabiją go anioły i nakarmią nim rzesze zbawionych. Inna wersja mówi, że w dniu tym Lewiatan stoczy pojedynek z Behemotem (który jest samcem) i oboje padną nieżywi.
William Blake (1757-1827) – „Behemot i Lewiatan”. Detal z kolorowanej ilustracji nr 15 do Księgi Hioba
(Behemoth and Leviathan; 14 x 10,2 cm; tusz i pióro oraz akwarela na papierze; kolor: John Linnell (1792-1882); Yale Center for British Art, Paul Mellon Collection, New Haven CT)
Według tekstów biblijnych bestia zwana Lewiatanem pochodzi z samych początków świata – pojawiła się wśród morskich fal w piątym dniu aktu stworzenia, kiedy w morzach i oceanach zaroiło się od ryb, wielorybów i krewetek. Mówi o tym Psalm 104:
Oto morze wielkie, długie i szerokie,
a w nim jest bez liku żyjątek
i zwierząt wielkich i małych.
i Lewiatan, którego stworzyłeś na to,
aby w nim igrał.[1]
W midraszu, czyli komentarzu rabinackim, Pirkê de-Rabbi Eliezer (dosłownie: „rozdziały rabbiego Eliezera”), przypisywanym rabbiemu Eliezerowi ben Hurkanos[2] opisany jest apetyt Lewiatana:
Piątego dnia wywiódł z wody Lewiatana, latającego węża, którego siedzibą są wody najniższe, a pomiędzy jego żebrami spoczywa środkowa oś Ziemi. Wszelkie wielkie potwory morskie są pokarmem dla Lewiatana. Każdego dnia otwiera on paszczę, a wielki potwór morski, który tego dnia ma zostać zjedzony próbuje tego uniknąć i ucieka, lecz wpada do paszczy Lewiatana; a Przenajświętszy, niechże będzie błogosławiony, bawi się nim, jako że powiedziano: „To jest Lewiatan, którego stworzyłeś, aby z nim igrać”.[3]
W tym samym Pirkê de-Rabbi Eliezer, znajduje się opis poskromienia Lewiatana przez Jonasza, który właśnie podróżuje we wnętrzu Wielkiej Ryby i jednocześnie zapowiada dalsze losy Potwora:
Ryba rzekła do Jonasza: „czy wiesz, że oto nastał dzień, bym została pożarta przez paszczę Lewiatana?” Jonasz odpowiedział: „zaprowadź mnie do niego”. [Gdy już tam dotarli,] Jonasz rzekł do Lewiatana: „to ze względu na ciebie [tutaj] zszedłem, by zobaczyć twoje legowisko, ponieważ w przyszłości [przybędę] związać powrozem twój język, aby cię wyciągnąć i złożyć w ofierze na wielkiej biesiadzie sprawiedliwych”.
[Jonasz] pokazał [Lewiatanowi] pieczęć Abrahama i powiedział: „spójrz na [mój] obrzezany członek!”, a Lewiatan, gdy tylko go ujrzał, uciekł sprzed oblicza Jonasza na dystans dwóch dni drogi.
[Jonasz] rzekł do [ryby]: „uratowałem cię przed Lewiatanem – [ty w zamian] pokaż mi wszystko, co znajduje się w morzu i otchłaniach”.[4]
Prof. Wojciech Kosior z Katedry Porównawczych Studiów Cywilizacji UJ, komentuje to następująco:
Midrasz […] pokazuje nieuchronność pozytywnego zakończenia tej historii oraz uwypukla istotną rolę, którą odegrać ma Jonasz w skali kosmicznej jako zwycięzca Lewiatana i patron eschatologicznej uczty dla sprawiedliwych.[5]
Herrada z Landsbergu (1130-1195) – „Prorok Jonasz wypluwany przez rybę przed bramą miasta Niniwa”
(iluminacja ze średniowiecznego florilegium Hortus deliciarum; klasztor św. Odylii w Alzacji, tzw. Hohenburg Abbey; ok. 1180; ilustracja jest reprodukcją autorstwa Christiana Maurice’a Engelhardta z 1818 r.; oryginał florilegium spłonął w pożarze biblioteki w Strasburgu podczas oblężenia w 1870 r. w czasie wojny francusko-pruskiej; całość została skopiowana i opublikowana przez wydawnictwo Straub and Keller w latach 1879-1899)
Inskrypcja u góry karty jest cytatem z Księgi Jonasza (Jon 2, 2-3): De Iona propheta. Oravit Ionas ad Dominum de ventre piscis, et dixit: Clamavi in tribulatione mea ad Dominum, et exaudivit me (O proroku Jonaszu. Modlił się Jonasz do Pana z brzucha ryby i mówił: wołałem do Pana w moim uciśnieniu i On mnie wysłuchał)
źródło: Wiki
Lewiatan wspominany jest w Starym Testamencie parokrotnie.
Hiob, przeklinając swój dzień urodzenia, chce, by przeklinali go z nim najpotężniejsi, a wśród nich ci „którzy są zdolni obudzić Lewiatana” (Hi 3, 8)[6].
Izajasz zapowiada karę za niegodziwość mieszkańców ziemi i „w ów dzień Pan ukarze swym mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, węża płochliwego, Lewiatana, węża krętego” (Iz 27, 1)[7].
W mitologii hebrajskiej Lewiatan występuje jako smok chaosu. W mitologii babilońskiej postać węża miała bogini-matka Tiamat, pierwotne uosobienie morza i oceanu, utożsamiana z wężem Lotanem, który u Hebrajczyków nosił imię Lewiatan właśnie. Lotan z kolei żył własnym życiem w mitologii ugaryckiej (występuje na asyryjskich pieczęciach już w XVII wieku p.n.e.) jako sługa boga morza Yama. W panteonie wedyjskim wężem-demonem był Wrytra.
Cylindryczna pieczęć asyryjska z VIII-X w. p.n.e.
jest to być może scena z aktu stworzeniu, w której siły chaosu pod wodzą Tiamat (rogaty wąż) zostają pokonane przez boga reprezentującego porządek kosmiczny, prawdopodobnie Ninurtę lub Marduka
Gigantycznego węża morskiego, w każdej postaci i pod każdym imieniem, czekał zawsze ten sam koniec: Marduk pokonał Tiamat, Baal zabił Lotana, Indra – Wrytrę, a Jahwe – Lewiatana.
„Zabicie Lewiatana” – ilustracja do Biblii, rycina kolorowana wg Gustave’a Dorégo, 1865
Biblijny Lewiatan z biegiem czasu tracił na wartości. W Biblii tłumaczonej przez Jakuba Wujka (rok 1599) budzący grozę opis potwora w Księdze Hioba poprzedzony jest pytaniem:
Aza będziesz mógł wyciągnąć Lewiatana wędą a powrozem uwiążesz język iego?
Azali zawleczesz obręcze przez nozdrza iego albo tarniem przekolesz czeluść iego?[8]
W Biblii Tysiąclecia, której pierwsze wydanie ukazało się w roku 1965, pytanie to dotyczy zgoła innego zwierzęcia:
Czy krokodyla chwycisz na wędkę lub sznurem wyciągniesz mu język,
czy przeciągniesz mu powróz przez nozdrza, a szczękę hakiem przewiercisz?[9]
I tylko przypis przy słowie „krokodyl” wyjaśnia, że „właściwie chodzi o mitologiczne zwierzę Lewiatana”.
Opis jego wyglądu natomiast – jeśli wziąć poprawkę na zmiany, które zaszły w polszczyźnie przez czterysta lat – pozostaje zasadniczo niezmieniony:
Grzbiet ma jak płyty u tarczy, spojone jakby pieczęcią.
Mocno ze sobą złączone, powietrze nawet nie przejdzie.
Tak jedna przylega do drugiej, że nie można rozluźnić połączeń.
Jego kichanie olśniewa blaskiem, oczy – jak powieki zorzy: z ust mu płomienie buchają, sypią się iskry ogniste.
Dym wydobywa się z nozdrzy, jak z kotła pełnego wrzątku.
Oddechem rozpala węgle, z paszczy tryska mu ogień.
W szyi się kryje jego potęga, przed nim skacząc biegnie przestrach, części ciała spojone, jakby ulane, nieporuszone.
Serce ma twarde jak skała, jak dolny kamień młyński.
Gdy wstaje, mocni drżą ze strachu i przerażeni tracą przytomność.
Bo cięcie mieczem bez skutku, jak dzida, strzała czy oszczep.
Dla niego żelazo – to plewy, brąz – niby drzewo zbutwiałe.
Nie płoszy go strzała z łuku, kamień z procy jest źdźbłem dla niego.
Dla niego źdźbłem maczuga, śmieje się z dzidy lecącej.
Pod nim są ostre skorupy, ślad jakby wału zostawia na błocie.
Głębię wód wzburzy jak kocioł, na wrzątek ją zdoła przemienić.
Za nim smuga się świeci na wodzie, topiel podobna do siwizny.
Nie ma mu równego na ziemi, uczyniono go nieustraszonym:
Każde mocne zwierzę się lęka jego, króla wszystkich stworzeń.[10]
Tu też jednak Biblia Tysiąclecia grozę Lewiatana „rozwadnia” i to dosłownie, bowiem przerażający obraz płomieni z ust potwora buchających opatruje komentarzem: „krople wody, wyrzucane z paszczy, w promieniach słońca mają wygląd płomieni”.
Tak więc monstrum, utożsamiane niegdyś z samym Szatanem, zamienia się w krokodyla. Wielkiego i groźnego – ale jednak jak najbardziej ziemskiego. Łatwiej dzięki temu wyobrazić sobie udział Lewiatana w kolejnej historii z nim związanej.
Lewiatan bowiem – mimo woli – przyczynił się do wprowadzenia zwyczaju hucznych obchodów Sylwestra. Papież Sylwester I miał uwięzić potwora w 317 roku w podziemiach Lateranu (ówczesnej siedziby papieży), zaś papież Sylwester II (jak głosiła plotka rozpuszczana przez tych, którzy mieli go za antychrysta, bowiem biegły był w matematyce i astronomii) miał go wypuścić na wolność w roku 999. Był to szczególny rok, po którym oczekiwano końca świata.
Ostatnia noc pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa (co de facto było nieprawdą, bo rokiem kończącym ostatni, czyli X, wiek pierwszego milenium był rok tysięczny) upłynęła więc na nerwowym oczekiwaniu, ale kiedy o północy 31 grudnia 999 roku nie doszło do totalnej zagłady, ludzie postanowili uczcić to szaleńczą zabawą – i zwyczaj ten trwa do dziś.
W żydowskiej sztuce liturgicznej Lewiatan przedstawiany był pod postacią węża, ryby, albo – polubownie – pół węża, pół ryby. Tak właśnie opisał i odmalował Lewiatana William Blake, angielski poeta, malarz i mistyk, w Zaślubinach Nieba i Piekła (1790):
[…] od wschodu ujrzeliśmy wodospady krwi zmieszanej z ogniem i na kilka rzutów kamieniem od nas pojawił się i zniknął łuskowaty zwój olbrzymiej żmiji; w końcu od wschodu w odległości około trzech stopni pojawił się nad falami ognisty grzbiet i wolno podnosił się jak złoty zręb skalny aż zauważyliśmy dwie kule z purpurowego ognia, od których morze uchodziło w kłębach chmur; i teraz zobaczyliśmy, że była to głowa Lewiatana; jego czoło pokrywały czerwone i purpurowe pasma jak u tygrysa; wkrótce ujrzeliśmy jego pysk i czerwone skrzela tuż nad kipielą piany, barwiące czerń głębiny strumyczkami krwi; zbliżał się ku nam z całą wściekłością duchowego istnienia.[11]
William Blake (1757-1827) – Lewiatan.
Tablica 20 z pierwszego wydania: Blake, William. The Marriage of Heaven and Hell. Lambeth/London, UK : 1790.
(iluminacja ręcznie kolorowana – John Linnell, 1821; 20,4 x 13,2 cm; Fitzwilliam Museum, Paintings, Drawings, and Prints Dept., Cambridge UK)
źródło: The William Blake Archive, Houghton Library, Harvard University.
Z takim rybo-wężem można już było podbijać kosmos: na przykład zwinąć go w krąg będący wiecznością, po którym żeglowała łódź żywota doczesnego. Albo sycić głodnych wizją uczty, którą wyda Mesjasz po swym przyjściu: wśród głównych dań będą potrawy z Lewiatana i dwóch innych zwierząt – dzikiego wołu Szor ha-bora i Ziza – ogromnego ptaka. Z czego wynika, że zestaw ryby–wołowina–drób jest podstawą menu także w raju. To, że na ucztę zostaną zaproszeni nie wszyscy głodni, a tylko sprawiedliwi, jest rzeczą oczywistą, albowiem porządek na świecie – tym czy tamtym – musi być.
I znów prof. Wojciech Kosior:
Nawiasem mówiąc interesujący jest wątek pozostawienia resztek Lewiatana na pokarm […], co przywodzi na myśl babilońską tradycję zawartą w Enuma elisz (tab. IV) mówiącą o uczcie Marduka i innych bogów na pozostałościach po Tiamat.[12]
Lewiatan trafił też pod strzechy w strofach Pana Tadeusza, gdzie – w postaci szczątkowej i raczej swojskiej, bo ryba, która zginęła z niedostatku wody, mieści się jak najbardziej w wyobraźni gminu – pojawia się w opisie nieba i gwiazdozbioru Smoka:
I to wiadomo także u starych Litwinów
(A wiadomość tę pono wzięli od rabinów),
Że ów zodyjakowy Smok długi i gruby,
Który gwiaździste wije po niebie przeguby,
Którego mylnie Wężem chrzczą astronomowie,
Jest nie wężem, lecz rybą, Lewiatan się zowie.
Przed czasy mieszkał w morzach, ale po potopie
Zdechł z niedostatku wody; więc na niebios stropie,
Tak dla osobliwości jako dla pamiątki,
Anieli zawiesili jego martwe szczątki.[13]
Z lewej: gwiazdozbiór Smoka tak, jak go na początku XIX w. (współcześnie z Wojskim) widział Sidney Hall (1788-1831)
(Draco and Ursa Minor; 1825; wyd. II; rycina, ręcznie kolorowana; 20 x 14 cm; karta pierwsza z zestawu 32 kart pt. Urania’s Mirror; or, a view of the Heavens – Zwierciadło Uranii lub widok niebios)
Z prawej: współczesna mapa konstelacji z zaznaczonym gwiazdozbiorem Smoka;
jego najjaśniejsze gwiazdy noszą arabskie nazwy: α Draconis to Thuban, β – Rastaban, γ – Eltanin, δ – Altais itd.
źródło: Wiki
Thomas Hobbes (1588-1679) opatrzył tytułem Lewiatan swój traktat filozoficzny opublikowany w 1651 roku. W pełnej wersji brzmi to (cytuję za wydaniem polskim[14]): Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego.
Frontispis Lewiatana Thomasa Hobbesa z roku 1651 i strony tytułowe książki
Jaką burzę i jakie reperkusje spowodował Lewiatan Hobbesa lepiej tu pominąć, bo mało to ma wspólnego z mitologią.
źródło: MythicalCreatures.info
Krzysztof Baranowski[15]
Dobór ilustracji, podpisy i przypisy: Kazimierz Robak
25 lipca 2024
Tekst ten – z niewielkim zmianami – jest jednym z rozdziałów książki
Krzysztof Baranowski – Mity mórz i oceanów
(Olszanica : Wydawnictwo BOSZ, 2023)
W poszukiwaniu potworów morskich warto również zajrzeć do albumu
Krzysztof Baranowski – Żagle na sztalugach
(Warszawa : Szkoła Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego, 2020)
Obie książki to dzieła wybitne, unikalne i… ciekawe.
Kupić je można – nie zapomnijcie poprosić Autora o dedykację – ►TU◄
◄
◄
[1] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Tysiąclecia]. Księga Psalmów (Ps 104, 25-26). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 1983. Wyd. elektroniczne; portal: Pallottinum. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
[2] Tekst Pirkê de-Rabbi Eliezer, czyli dosłownie „rozdziały rabbiego Eliezera”, pochodzi z przełomu VIII i IX wieku, zaś Eliezer ben Hurkanos żył na przełomie wieków I i II. Patrz: Kosior, Wojciech. „Apotropaiony w midraszu do Księgi Jonasza według Pirke de-rabbi Eliezer”. W: Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata. Red. Kleczkowska, Katarzyna & Wojciech Kosior, Anna Kuchta, Igor Łataś. Kraków : AT Wydawnictwo, 2018; s. 35-52.
[3] Pirkê de Rabbi Eliezer (The Chapters of Rabbi Eliezer the Great) According to the text of the Manuscript belonging to Abraham Epstein of Vienna. Translated and annotated by Gerald Friedlander. London / New York : Kegan Paul, Treench, Trubner & Co. Ltd / The Bloch Publishing Company, 1916; s. 63-64; przekład: Kazimierz Robak.
[4] Przekład: Wojciech Kosior. Patrz: Kosior, Wojciech. „Apotropaiony w midraszu do Księgi Jonasza według Pirke de-rabbi Eliezer”. W: Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata. Red. Kleczkowska, Katarzyna & Wojciech Kosior, Anna Kuchta, Igor Łataś. Kraków : AT Wydawnictwo, 2018; s. 44.
[5] Kosior, Wojciech. „Apotropaiony w midraszu do Księgi Jonasza według Pirke de-rabbi Eliezer”. W: Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata. Red. Kleczkowska, Katarzyna & Wojciech Kosior, Anna Kuchta, Igor Łataś. Kraków : AT Wydawnictwo, 2018; s. 48.
[6] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Tysiąclecia]. Księga Hioba (Hi 3, 8). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 1983. Wyd. elektroniczne; portal: Pallottinum. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
[7] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Tysiąclecia]. Księga Izajasza (Iz 27, 1). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 1983. Wyd. elektroniczne; portal: Pallottinum. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
[8] Biblia to iest księgi Starego y Nowego Testamentu […]. Księga Hioba (Hi 40, 25-26). Tłum. Jakub Wujek. Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1599; str. 550.
[9] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Tysiąclecia]. Księga Hioba (Hi 40, 25-26). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 1983. Wyd. elektroniczne; portal: Pallottinum. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
[10] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Tysiąclecia]. Księga Hioba (Hi 41, 7-26). Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 1983. Wyd. elektroniczne; portal: Pallottinum. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
[11] Blake, William (1757-1827). Zaślubiny Nieba i Piekła (The Marriage of Heaven and Hell; 1790-1793). Tłum. Krzysztof Puławski. W: Blake, William. Wiersze i poematy. [wybór i opr. Krzysztof Puławski]; edycja elektroniczna.
[12] Kosior, Wojciech. „Apotropaiony w midraszu do Księgi Jonasza według Pirke de-rabbi Eliezer”. W: Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata. Red. Kleczkowska, Katarzyna & Wojciech Kosior, Anna Kuchta, Igor Łataś. Kraków : AT Wydawnictwo, 2018; s. 48.
[13] Mickiewicz, Adam. Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Ks. 8: Zajazd. Warszawa: Spółka Wydawnicza „Parnas Polski”, 1938; str. 79.
[14] Hobbes, Thomas. Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego. Tłum. Czesław Znamierowski. Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954. W latach 2005, 2009 i 2023 reedycji w nowych opracowaniach dokonało Wydawnictwo Aletheia.
[15] Życzenia wszystkiego najlepszego z okazji imienin Krzysztofa (25 lipca) i nieustająco.
► Żeglujmy Razem – powrót na Stronę Główną
